Energiecoöperaties: energie in handen van de gemeenschap

Internationaal vergelijkend onderzoek laat zien dat energiecoöperaties een belangrijke rol spelen in de energietransitie. Niet alleen als het gaat om het opgesteld vermogen, maar ook zeker in het vormgeven van een energietransitie die kan rekenen op steun onder de inwoners, omdat de opbrengst ervan ten goede komt aan de lokale gemeenschap. Energie is namelijk niet altijd het doel, maar eerder het middel om andere doelen te realiseren, zoals versterking van de lokale werkgelegenheid, kostenreductie (‘energiearmoede’), leefbaarheid en gemeenschapsvorming.

In Fryslân is steun voor een energietransitie waarin de lasten en lusten eerlijk worden verdeeld, ruimte is voor échte inspraak en participatie van de inwoners. Wel de lasten (ruimtelijke transitie) en niet de lusten (meedoen en voordeel) is funest voor de acceptatie, zeker wanneer de lusten (financieel) de provincie uitstromen (FSP, 2020). Energiecoöperaties kunnen hier een belangrijke bijdrage aan leveren.

Ondanks de sterke groei van het aantal energiecoöperaties in Nederland en Fryslân spelen zij slechts een marginale rol in de totale (duurzame) energieproductie. Energiecoöperaties hebben moeite zich te ontwikkelen tot een duurzaam alternatief. Projecten worden niet of moeizaam gerealiseerd, en hoewel de opwek van duurzame energie in Nederland toeneemt, blijft het aandeel geproduceerde duurzame energie in handen van coöperaties beperkt.

In het huidige energielandschap moeten energiecoöperaties concurreren met private, professionele bedrijven en projectontwikkelaars. De concurrentiekracht van energiecoöperaties is echter vaak beperkt. Vanwege hun principes bewegen coöperaties zich bijvoorbeeld langzamer en is het binnenhalen van financiële middelen ingewikkelder.

Lokale overheden zijn vaak nog zoekende in hun houding naar coöperaties, met grote onderlinge verschillen in mogelijke ondersteuning als gevolg. Een gedeelde langetermijnvisie op de rol van burgercollectieven in de energietransitie ontbreekt vaak nog. Dat maakt ondersteuning afhankelijk van ‘toevallige’ factoren, zoals de capaciteit van de gemeente of de ambitie van een betrokken ambtenaar of wethouder, terwijl burgerinitiatieven belang hebben bij duidelijke procedures en spelregels, aanspreekpunten en hulp bij het vinden van financiële bronnen (FSP, 2021).

Met name in de aanloopfase naar een sluitende businesscase kunnen lokale overheden een belangrijke rol spelen. Energiecoöperaties hebben vaak moeite met de financiering van de proces- en onderzoekskosten voorafgaand aan het project. Gemeenten kunnen hen tegemoetkomen door bijvoorbeeld haalbaarheidsstudies te bekostigen of vergaderruimten en communicatiekanalen beschikbaar te stellen. De huidige Voucherregeling Energiecoöperaties Fryslân kunnen energiecoöperaties expertise inkopen, maar deze regeling is vaak ontoereikend, zeker bij grote en/of complexe projecten.

Daarnaast hebben energiecoöperaties vaak veel kennis en kunde in huis, maar de complexiteit van veel projecten en de concurrentie met projectontwikkelaars vereisen verbindingen met andere (koepel-)coöperaties en externe kennis en expertise. Verschillende partijen (zowel markt- als niet-marktpartijen) hebben een deel van deze kennis, die energiecoöperaties weer moeten integreren in het grotere geheel. Dit kost de coöperaties veel tijd en aandacht. Het samenbrengen en beschikbaar maken van de kennis zal de ontwikkeling van energiecoöperaties ten goede komen.

Voor toekomstbestendige energiecoöperaties is een gedeelde langetermijnvisie op de plek die energiecoöperaties in de energietransitie innemen essentieel. Deze gezamenlijke visie dient tot stand te komen in samenspraak met de lokale politiek, en te worden geborgd in politieke en bestuurlijke afspraken. Zo ontstaat duidelijkheid over en weer (tussen de lokale overheid en de coöperatie) met betrekking tot ieders rol, positie en verantwoordelijkheid, en verandert ad hoc-ondersteuning in strategische langetermijnondersteuning. Op deze manier wordt bovendien invulling gegeven aan het streven naar 50 procent lokaal eigendom.

Het onderzoek ‘Energie in handen van de gemeenschap: kansen en belemmeringen’ maakt deel uit van de ‘Sociale Staat van de Friese Energietransitie’.